Salamis ve Plataia Savaşları – Antik Yunan’ın Perslere Karşı Son Direnişi

Pers Savaşları – 2. Kısım
“Ateş ve Deniz” – Salamis, Plataia ve Zaferin Bedeli

Bu yazı, “Perslerin Gölgesi: Maraton ve Termopylae’ye Giden Yol” başlıklı 1. kısmın devamıdır. Burada MÖ 480–479 yıllarında denizde ve karada belirleyici iki muharebe olan Salamis ve Plataiayı; aynı yılın sonundaki Mykale zaferini; bu zaferlerin diplomatik, ekonomik ve kültürel sonuçlarını ayrıntılı biçimde ele alıyoruz.

---

1) Salamis Muharebesi – Akıl, Coğrafya ve Triremler

MÖ 480 sonbaharı. Pers ordusu Attika’ya girmiş, Atina’yı yakıp yıkmıştı. Şehrin boşaltılması Themistokles’in daha önce savunduğu “donanma stratejisi” sayesinde mümkün olmuş; yurttaşlar Salamis, Aigina ve Peloponez kıyılarına tahliye edilmişti. Karada Termopylai tutulamamıştı; fakat deniz hâlâ Yunanların manevra alanıydı.

1.1. Kuvvetlerin Bileşimi ve Üstünlük–Zayıflık Matrisi

• Yunan Birliği Donanması: Yaklaşık 350–380 trireme (en büyük kontenjan Atina’dan). Mürettebat yapısı: 170 kadar kürekçi, 10–20 denizci, 10’a yakın deniz piyadesi (epibatai). Artı yönleri: Dar sularda sevk–idare deneyimi, ağır hücum koçları (ram), daha kalın borda. Eksi yönleri: Sayı üstünlüğü yok, moral dalgalı (şehirleri yakılmış).
• Pers Donanması: Toplam 600+ gemi olduğu aktarılır (Farklı Ege ve Fenike unsurları). Artı yönleri: Çeşitli denizci halklardan gelen geniş filo, açık denizde manevra üstünlüğü. Eksi yönleri: Filo heterojen, komuta–kontrol ve dar suyolu koordinasyonu zayıf; dar boğazlarda kalabalık tersine dezavantaja dönüşür.

1.2. Themistokles’in Stratejisi: Dar Boğaza Çekip “Sayıyı Sıfırlamak”

Themistokles’in temel sezgisi şuydu: “Sayı üstünlüğünü coğrafyayla iptal et.” Geniş denizde Pers donanmasının kuşatma ve çevreleme kabiliyetleri ölümcül olabilirdi. O yüzden Yunan konseyi içinde devam eden “Salamis’te mi kalalım, Korinthos kıstağına mı çekilelim?” tartışmalarında kararlı biçimde Salamis’te kalmayı savundu.

Kaynakların aktardığı ünlü hilede Themistokles, Xerxes’e gizlice haber gönderip “Yunanlar dağınık, kaçacaklar” izlenimi yaratarak Pers filosunu gece dar boğaza sokmaya teşvik etti. Bu sayede sabah olduğunda Pers hattı dar suların içinde sıkışmış; Yunan triremleri ise düzenli çıkış (ekphrasis) için hazırlanmıştı.

1.3. Taktikler: Diekplous ve Peryplous’a Karşı Koç Darbesi

• Yunan Planı: Dar suda peryplous (kanatlardan dolaşma) ve diekplous (saf yarma) manevralarını Perslerin uygulamasını engelleyip cepheden çarpışmaya zorlamak. Bu, sağlam küpeşte ve koç darbelerini (ramming) avantajlı kılıyordu.
• Uygulama: Sabah rüzgârıyla akıntı ve rotalar sıkıştı; Pers hatları birbirine girmeye başladı. Atinalıların sol kanadı, Fenike gemilerini yıprattı; Aigina ve Peloponez unsurları sağ kanadı tuttu. Themistokles’in amacı, Pers merkezini trafik sıkışıklığına çevirmekti.

1.4. Sonuç ve Anlam

Günün sonunda Pers filosu ağır kayıplar verdi; özellikle Fenike unsurlarındaki zayiat, Xerxes’in moralini sarstı. Yunanlar Salamis’te stratejik bir zafer kazandı. Bu zafer:

1. Pers sayısal üstünlüğünü etkisizleştirdi.
2. Yunan şehirlerinin tahliyesini ve ikmalini garanti altına aldı.
3. Xerxes’i seferin komutasında temkinli davranmaya, ordunun büyük kısmını çekmeye zorladı.

Xerxes Asya’ya dönerken Mardonios’a seçme birlikler bıraktı. Savaş bitmemişti; ancak inisiyatif el değiştirmişti.

---

2) Plataia Muharebesi – Kara Savaşının “Mühür” Darbesi (MÖ 479)

Salamis’ten sonra savaşın kaderi karada belirlenecekti. MÖ 479 yazında Mardonios, Attika’yı yeniden yokladı; Yunanlar ise Boeotia’da Plataia ovasında konuşlandı. Birleşik Yunan kuvvetlerine Sparta regenti Pausanias komuta ederken, Atina kanadı özellikle sağ kanatta kritik rol üstlendi.

2.1. Saha ve Düzen: Su Kaynakları, Tepeler ve Hoplit Hatları

Plataia sahası, su kaynakları ve küçük yükseltilerle (Cithaeron etekleri) şekillenmişti. Yunanlar ilk aşamada savunma derinliği kurup ikmal hatlarını kısaltmak istedi. Mardonios ise, Yunanları açık alanda okçu–süvari üstünlüğüyle çözmeyi planlıyordu.

2.2. Çatışmanın Evreleri

• Yıpratma: Pers süvarisi (özellikle Masistios) Yunan hatlarını rahatsız etti; su kaynaklarına baskınlar düzenledi. Masistios’un ölümü Pers moraline darbe vurdu.
• Gece Yer Değiştirmesi: Yunanlar ikmal ve suya yakın, daha uygun mevzilere gece çekilirken hatlarda kopukluklar oluştu.
• Belirleyici Temas: Sabahın erken saatlerinde Mardonios, Yunan çekilmesini “dağınık geri çekilme” sayıp saldırıya geçti. Ancak Yunan hatları hızla hoplit falanksına kilitlendi. Atinalılar, Pers müttefiki Thebaililerle (oligarşik eğilimli kanat) sert çarpışmalara girdi.

2.3. Mardonios’un Düşmesi ve Çöküş

Spartalıların ağır falanks hücumu Pers merkezini yararken, Mardonios çatışma esnasında öldü. Komuta çökünce Pers hattı çözülmeye başladı; kamp yağmalandı. Bu, istilanın kara ayağının fiilen sona ermesiydi.

---

3) Mykale ve Ege’nin Temizlenmesi (MÖ 479 Aynı Gün)

Plataia ile neredeyse aynı gün içinde, Yunan donanması Mykale kıyılarında Pers deniz gücünün kalıntılarına darbe indirdi. Persler gemilerini karaya çekip sur ardına almıştı; Yunanlar çıkarma ve kara hücumu ile mevzileri sardı. Mykale, Ege’de deniz üstünlüğünün kalıcı biçimde Yunanlara geçişini simgeler. Bu sayede İonia şehirleri yeniden ayaklandı ve Ege hattı Perslerden arındırıldı.

---

4) Zaferin Bedeli: Yeniden İnşa, Siyasî Dönüşüm ve Yeni Çatışmalar

4.1. Harabe Üzerinden Bir “Altın Çağ”

Zafer pahalıya mal oldu. Atina kül olmuştu; Akropolis’teki yapılar yıkılmış, evler tahrip edilmişti. Fakat birkaç yıl içinde yeniden inşa programı başladı. Themistokles’in uzun surları (Pire bağlantısı) pekiştirildi; ilerleyen on yıllarda Perikles programı Parthenon ve Propylaia gibi yapılarla klasik sanatın zirvesine ulaştı.

4.2. Delos Birliği’nden “Arkhē”ye

Pers tehdidini denizde de kalıcı biçimde baskılamak için Delos’ta bir deniz birliği kuruldu (hazine başlangıçta Delos’ta). Zamanla Atina, ortak savunma koalisyonunu kendi hegemonyasına dönüştürdü; phoros (haraç) sistemiyle donanmasını ve şantiye programlarını finanse etti. Bu durum, ileride Sparta’yla Peloponez Savaşları’na uzanacak gerginliğin yapısal temelini oluşturdu.

4.3. Ekonomi, Demografi ve Denizcileşme

• Ekonomi: Savaş, Attika gümüş madenlerinin (Laurion) ve Ege ticaretinin önemini artırdı. Gemi inşası ve bakım (neōria) bir sektör haline geldi.
• Demografi: Tahliyeler ve kayıplar nüfus yapısında dalgalanmaya yol açtı; ancak mülteci–geri dönüş döngüsü, emek arzını ve kentleşmeyi yeniden şekillendirdi.
• Politik Kültür: Donanma yurttaşlığı, kürekçilik üzerinden geniş halk kitlelerinin devlet işlerine dâhil olmasını güçlendirdi; bu da Atina demokrasisinin sosyolojisini kalıcı olarak etkiledi.

---

5) Anlatının Ötesi: Hafıza, Propaganda ve “Özgürlük” Retoriği

Herodotos’tan Plutarkhos’a, tragedyalardan anıtlara kadar uzanan kültürel üretim, bu zaferleri bir özgürlük destanına dönüştürdü. Salamis ve Plataia, yalnızca askerî başarılar değil; “polis özgürlüğü–imparatorluk tahakkümü” karşıtlığının mitik çerçevesi olarak belleğe kazındı. Modern tarih yazımı, sayıların abartısını ve anı anlatılarındaki dramatizasyonu eleştirel süzgeçten geçirirken, siyasi–kültürel etkilerin gerçekliğini teslim eder.

Son Söz: Salamis denizin dersidir; Plataia kara iradesinin. Mykale ise kapının kapanışıdır. Bu üçleme, yalnız Yunan dünyasını değil, Akdeniz’in siyasi haritasını da yeniden çizmiştir.

---

6) Zaman Çizelgesi (MÖ 490–479)

• 490 – Maraton: Atina zaferi.
• 480 – Termopylai: Kara direnişi; Artemisium deniz çatışmaları; Atina’nın tahliyesi.
• 480 – Salamis: Yunanların belirleyici deniz zaferi.
• 479 – Plataia: Pers kara gücünün kırılması.
• 479 – Mykale: Ege’de Pers deniz varlığının tasfiyesi.

---

Kaynakça (Seçme)

• Herodotos, Historiai (Tarihler).
• Plutarkhos, Themistokles; Aristeides; Pausanias.
• Peter Green, The Greco-Persian Wars.
• Tom Holland, Persian Fire.
• Paul Cartledge, Thermopylae; The Spartans.
• John Boardman (ed.), The Oxford History of Greece and the Hellenistic World.
• Pierre Briant, From Cyrus to Alexander.

---

🡸 Önceki Bölüm

Pers Savaşları – 1. Kısım: Perslerin Gölgesi (Maraton & Termopylae)

Seride Sıradaki Yazılar

• Salamis & Plataia – Geniş Kaynak Okuması
• Atina’nın Altın Çağı – Perikles Dönemi
• Peloponez Savaşları – Atina & Sparta

Sence bir zaferin bedeli, bazen birliğin kaybı olabilir mi?